Teodolit-taxeometrin quruluşu və hissələri.

Teodolit-taxeometrin quruluşu və hissələri.

         Başqa bucaqölçən alətlərə nisbətən təkmilləşdirilmiş alətə teodolit deyilir. Teodolitin üfüqi müstəvisi limb adlanır. Limbin dairəsi üzərində bölgülər var. Bucağı ölçəndə limbin mərkəzi A nöqtəsindən keçən şaquli xətt üzərində yerləşməlidir. Limbin üzərindəki a₁, b₁// Ab və a₁, c₁ AC istiqamətlərinin proyeksiyasını qeyd etmək üçün mərkəzi limbin deşiyində fırlanan alidada yerləşir. Müasir bucaq  ölçən alətlərdə alidada limb üzərində fırlanan bir dairədir. Limb ilə alidada birlikdə bucaqölçən alətin üfüqi dairəsi adlanır.

Limb üzərində istiqamətin proyeksiyasını almaq üçün durbindən istifadə olunur. Durbin elə düzəlir ki, onun fırlandığı müstəvi limb müstəvisinin mərkəzindən keçir və ona perpendikulyar olur. Şaquli dairənin sağ və sol  vəziyyətindən eyni bir bucağın iki dəfə

ölçülməsinə bucağın tam tərz ilə ölçülməsi deyilir.

         Şaquli dairənin bir vəziyyətində (sağ, sol) bucağın ölçülməsinə yarım tərz deyilir. Yarım tərz ilə üfüqi  bucağını ölçmək üçün dioptr müstəvisini və ya durbini B nöqtəsinə tuşlayıb alidada ştrixi qarşısında limb üzrə hesabatı götürülür, limb bağlı olarkən alidadanın bağlayıcı vintini açıb durbini çevirib  müstəvisini C nöqtəsinə tuşlayır və eyni qayda ilə alidadadan  hesabatını götürülür. Bucaqölçən alətlərin limb üzərindəki bölgülərinin sayı saat əqrəbi istiqamətində yazıldığı üçün  hesabatı  hesabatından çox olacaq və ona görə də üfüqi bucaq aşağıdakı düsturla tapılacaq.

         Durbin zenitdən keçirilib, eyni bucaq ikinci dəfə göstərilən prinsiplə ölçülür.

         Müasir konstruksiyalı teodolitlər üfüqi, şaquli bucaqları və həmçinin saplı, şüa qaytaran (əksetdiricili) məsafəölçənlə məsafələri ölçməyə imkan verir. Bu cür teodllitlər teodolit-taxeometr adlanır və öz quruluşlarına görə bir neçə cür olur: optik, avtomat, elektron, kompüterli, motorlu və s. Optik taxeometrlərin texniki göstəriciləri başqa tip taxeometrlərə nisbətən aşağı olduğundan, onların istehsalı azalır.

           3T5KP markalı teodolit-taxeometrin şaquli dairəsi özüquraşdırılan kompensator və şkalalı hesabat mikroskopu ilə təchiz olunub. Şaquli dairəsi sektorlarla rəqəmləndiyi və onun avtomatik sağ-R, dairə sol-L)

         Rusiyanın Ural Optik-Mexaniki zavodunun 2000-ci ildən istehsal etdiyi, müasir dövrün texnikasının, elminin səviyyəsinə cavab verən optik teodolit-taxeometrlər müxtəlif geodeziya işlərinin aparılması üçün əlverişlidir.

         3T seriyasından olan bu alətlərdən trianqulyasiya, poliqonometriya, geodeziya şəbəkəsinin sıxlaşdırılması, astronomik ölçmələr, taxeometrik planalmada, makşeyder işlərinin yerin üst səthində aparılması, çöl axtarışlarında istifadə olunur. Şaquli dairədə kompensatorun olması ölçmə işlərini sürətləndirir.

         4T 30P seriyasından olan alətlər taxeometrik gedişlər, planalmada yüksəklik şəbəkəsinin qurulması, durbin üzərindəki tarazın köməyilə taxeometrdən nivelir kimi istifadə olunması çox əhəmiyyətlidir. Bundan başqa, şkalalı mikrometrlə təchiz olunmaları imkan verir ki, üfüqi və şaquli bucaqlar dəqiq ölçülsün. Məsəfənin saplar şəbəkəsi ilə ölçülməsi, bussolla maqnit azimutunun təyin olunması xususi əhəmiyyət kəsb edir.

         Optik alətlərin texniki xarakteristikaları cədvəldə verilmişdir.

Optik taxeometrlərin texniki göstəriciləri

Taxeometrin                      markası Alətin Göstəriciləri	3T  2KP	3T  2KA	3T 5KP	4T  30P	4T 30P 10	4T  15P	T 10	T5
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Obyektivin diametr, mm	40	40	40	38	38	30	25	27
Durbinin Böyütməsi	30	30	30	20	20	20
Xəyalın əksi				Düz	Düz	Düz
Durbinin görüş sahəsi	1035/	1035/	1035/	2 qrad	2 qrad	20	1030/	1030/
Ən qısa məsafəyə tuşlama, m	0,9	0,9	0,9	1,2	1,2	1,2
Hesabgötürmə sistemi	mikroskop	mikroskop	mikroskop	mikroskop	mikroskop	mikroskop	Şkalalı mikroskop	Şkalalı mikroskop
Mikroskop şkalasının bir bölgü qiyməti	1//	1//	1//			10//
Bucaq ölçülmənin orta kvadrat səhvi	0,1//	0,1//	0,1//
Üfüqi bucaq	2//	2//	5//	20//	20//	15//	10//	5//
Şaquli bucaq	2//,4	2//,4	5//	30//	30//	30//	10//
Üfüqi dairədə alidadanın bir bölgü qiyməti						45//	1/	1/
Şaquli dairədə bir bölgü qiyməti						20//
İşdə temperatur diapazonu C0	0…+500	0…+500	0…+500			-40..+50
Limbin bir bölgü qiyməti, qrad				1	1
Mikroskopun bir bölgü qiyməti				5/	1/
Optik mərkəzin böyüdülməsi, dəfə				1,8	1,8
Futlyarda teodolitin çəkisi, kq	4,7	4,7	4,3	3,5	3,5		3,5	3,6
Metal üçayağın çəkisi, kq				4,5	4,5
Uçayağın çəkisi, kq	4,5	4,5	4,5			2,4

         Alidada ilə limbin mərkəzlərinin üst-üstə düşməməsi halına alidadanın ekssentrisiteti deyilir.

Şkalalı və ştrixli mikroskoplar.

         Müasir optik teodolitlərdə vernyerlər şkalalı və ştrixli mikroskoplarla əvəz edilmişdir. Ştrixli mikroskoplarda hesabat ştrix üzrə götürülür. Mikroskopun sxemi 46-cı şəkildə verilmişdir. Belə mikroskoplarda limbin bir bölgüsünün qiyməti 10^/ olur. Hesabat götürülərkən dəqiqələr gözəyarı nəzərə alınır. 

      Şkalalı mikroskopun görüş sahəsində limbin bir bölgüsü 10 yerə bölünmüş olur. Ona görə də şkaladan hesabat gözəyarı olaraq 1^/ dəqiqliklə götürülür ki, bu da limbin bir bölgüsünün 0,01-ə bərabərdir.

Tarazlar.

         Tarazlar quruluşuna görə iki cür olur: silindrik və dairəvi. Silindrik taraz içərisi yaxşı cilalanmış şüşə silindrdən ibarətdir. Dairəvi taraz aləti təxminən, silindrik taraz isə dəqiq üfüqi vəziyyətə gətirmək üçündür. Spirt və ya efir qızdırılıb şüşəyə töküldükdən sonra silindirik ağzı möhkəm bağlanır. Maye soyuduqda, onun həcmi kiçilir və şüşədə boşluq (qabaqcıq) əmələ gəlir. Silindrin səthində 2 mm-lik bölgülər vardır. Orta bölgü sıfır bölgüsü adlanır. Qararcığın bir bölgü qaçması nəticəsində tarazın şaquli oxunun meyl etməsinə tarazın bir bölgüsünün qiyməti deyilir. Tarazın dəqiqliyi (həssaslığı), onun bir bölgüsünün qiymətindən, axırıncı isə silindr qövsünün radiusundan asılıdır. Silindrin radiusu böyüdükcə, tarazın bir bölgüsünün qiyməti kiçilir, dəqiqliyi isə artır. 

      Üfüqi vəziyyət silindrik tarazın düzəldici vinti ilə tənzim olunur. Tarazın 0 bölgüsünə toxunan üfüqi xəttə tarazın üfüqi oxu, şaquli xəttəisə şaquli ox deyilir.

         Dairəvi taraz səthi kürə səthindən ibarət olan silindrik qutudan ibarətdir. Səthin ən yüksək nöqtəsində dairəcik cızılmışdır. Tarazın qabaqcığı bu dairəciyin məkkəzində olduqda, alət üfüqi hesab olunur. 

         Son zamanlar istehsal olunan alətlər lazer şüası ilə təchiz olunub. Bu alətlərdə alətin mərkəzləşdirilməsi və üfüqi vəziyyətə gətirilməsi lazer şüası vasitəsilə həyata keçirilir.

Durbinlər və onların quruluşu.

         Sovet teodolitlərində astronomik tipli durbinlərdən istifadə olunur. durbinlər iki cür olur: xaricdən fokuslanan, daxildən fokuslanan. Xaricdən fokuslanan durbinlərdə xəyalı aydınlaşdırmaq üçün okulyar dirsəyinin üzü hermetik olmadığından kremalyer ilə işləyəndə durbinin daxilinə toz düşür və alət tez sıradan çıxır. Odur ki, son zamanlar xaricdən fokuslanan alətlər artıq istehsal olunmur.

         Daxildən fokuslanan durbin obyektivin dirsəyindən (1), obyektivdən (2), okulyar borusundan (3) və onun üzərində olan okulyardan (4) ibarətdir. Obyektivlə saplar şəbəkəsi arasında məsafə sabit olduğundan cismin xəyalı səpici linza (5) və kremalyer muftası (6) vasitəsilə fokal linzaya (müstəviyə) salınır. Durbinlərin saplar şəbəkəsi formaca müxtəlif olur.

    Durbinin optik göstəriciləri onun keyfiyyəti və optik göstəriciləri ilə təyin olunur. Bunlar: 1) durbinin böyütməsi, 2) onun görüş sahəsi, 3) xəyalın aydınlığı və 4) xəyalın parlaqlığından ibarətdir.

          Cismin durbində göründüyü   bucağının adi gözlə görünən  bucağına olan nisbətinə durbinin böyütmə qabiliyyəti   deyilir. Başqa sözlə,obyektivin fokus məsafəsinin , okulyarın fokus məsafəsinə  olan nisbətinə durbinin böyütmə əmsalı deyilir.

yəni:

         Durbinin görüş sahəsi durbindən görünən sahə ilə xarakterizə olunur; durbinin böyütmə qabiliyyəti ilə görüş sahəsi bir-birinə tərs mütənasibdir. Durbinin görüş sahəsi

düsturu ilə təyin olunur. Ona görə də durbinin görüş sahəsini böyütmək əlverişli deyildir. Durbinlərin görüş sahələri 1-2⁰ arasında dəyişir. Durbində iki nöqtəni bir-birindən seçməyə imkan verən bucağa kritik görmə bucağı deyilir.Saplaq şəbəkəsinin şaquli və orta üfüqi xəttinin kəsişdiyi nöqtə ilə obyektivin mərkəzindən keçən xətt durbinin tuşlama oxu adlanır. Saplaq şəbəkəsinin kənar üfüqi xətləri məsafəölçən saplaq adlanır.

         Xəyalın aydınlığı – görüş sahəsinin bir vahidi üzərinə düşən işıq şüalarının miqdarına deyilir. Teodolitlərdə durbinlərin A aydınlığı saplar şəbəkəsində alınan xəyalın aydınlığı ilə, həmin cismə adi gözlə baxdıqda alınan aydınlığın nisbətinə bərabərdir. 

         Xəyalın parlaqlığını təyin etmək üçün ağ kağız üzərində 8-10 sm diametrdə müxtəlif həndəsə fiqurlar çəkilir və durbində 10-20 m-lik məsafədən baxılır. Əgər çəkilmiş xətlərin yanında spektor rəngləri yoxdursa və xətlər kağızda çəkildiyi kimi görünürsə, durbində xəyal parlaqdır.