Bussol ilə planalma.

          Bussol Yer üzərindəki kiçik sahələrin planını almaq üçündür.

          Bussol ilə planalma, üfqi planların sürətlə alınması üsullarında biri hesab olunur. Bussol ilə hər hansı bir sahənin planını almaq-həmin sahədə gözə çarpan bütün nöqtələrin qütb koordinatlarını təyin edib, onları kağız üzərində keçirmək deməkdir.

          Nöqtələrin qütb koordinatlarını təyin etmək üçün, onların azimutlarını (rumblarını) və onlara qədər olan məsafələri ölçmək lazımdır.

          Bussol vasitəsi ilə planalma işlərində dolanma, kəsdirmə və qütbi üsullardan istifadə edirlər.

          Dolanma üsulu. Tutaq ki, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1 poliqonunu dolanma üsulu ilə plana almaq lazımdır. Bunu belə edirlər:

          2)planalma işlərindən əvvəl poliqonun təpələrini taxta mıxçalarla nişanlayırlar.

          Bussol gedişinin döngə bucaqlarını elə seçirlər ki, bussolu orada qurmaq mümkün olur, qonşu nöqtələr bir-birindən görünür, onların arasındakı məsafələr çox uzun və çox gödək olmur.

          2) bussolu 1-ci nöqtədə qurur, yəni mərkəzləşdirir və üfqi hala gətirirlər, 2-ci və 6-cı nöqtəyə paya sancırlar;

          3) dioptrları 2-ci və 6-cı nöqtəyə tuşlamaqla 1-2 və 1-6 xətlərinin azimutunu (və ya rumbunu) ölçür və jurnala yazırlar (1-2 xətti üçün düz azimutu, 1-6 xətti üçün tərs azimutu ölçürlər);

          4) 1-2 xəttinin uzunluğunu ölçür və jurnala qeyd edirlər (əl bussolu ilə işlədikdə məsafəni addımla ölçmək olar);

          5) bussolu 2-ci nöqtədə qururlavr, 1 və 3-cü nöqtələrdə paya basdırırlar;

          6) 2-3 və 2-1 xətlərinin azimutları və ya rumblarını ölçürlər (2-1 xəttinin azimutu və ya rumbunu yoxlamaq üçün ölçürlər), nəticələri jurnalda qeyd edirlər;

          7) 2-3 xəttinin uzunluğunu ölçürlər və nəticəsini jurnala qeyd edirlər;

          8) digər nöqtələrdə də bu işi həmin qayda ilə axıradək davam etdirirlər.

          Ölçülmüş bütün kəmiyyyətləri çöl jurnalında 3-cü cədvəldə göstərilən qayda üzrə qeyd edirlər. Düz və tərs azimutları ştativ üzərinə qoyulmuş bussoli lə ölçdükdə fərqi 30^/-dək ola bilər.

Bussol vasitəsilə təfsilatın plana alınması.

          Kontur. Ardıcıl olaraq qapalı xətlə sərhədi müəyyənləşmiş sahələrə kontur deyilir. Konturlar düzxətli və əyrixətli olur.

          Poliqon. Düzxətli konturlar yer səthi üzərində çoxbucaqlılar əmələ gətirir ki, buna da geodeziyada poliqon deyilir.

          Bussolla planalmada xətlərin maqnit azimutu bussol ilə, uzunluğu isə məsafəölçən və ya lent ilə ölçülür. Hərəkət istiqamətində döngə nöqtələri, təfsilatın planalma istinadı olacaqdır. Bussol gedişləri çoxbucaqlı şəkildə, adətən, qapalı olur. Bunların içərisində isə diaqonal gedişlər də salınır. Ortada qalan təfsilat açıq gediş üzrə plana alınır.

         Bussol gedişi üzrə bütün döngə nöqtələrində xətlərin düz və tərs azimutları ölçülür. Gediş üzrə ölçü nəticələri çöl jurnalına yazılır və abris çəkilir.

Bussol vasitəsilə planalmanın çöl jurnalı.

Təpə nöqtəsinin №si	Azimutlar	Rumblar	Xəttin uzunluğu, m
1 2 3	12033/ 98030/	ŞŞ:12033/ CŞ:81030/ Və s.	164,0 192,6

         Bussol ilə planalmada kəsdirmələrdən və qütb üsulundan geniş istifadə olunur.

         Düz kəsdirmə. Üfüqi vəziyyəti məlum olan iki A və B nöqtəsinə görə üçüncü nöqtənin vəziyyəti ölçülmüş  və  azimutlarına nisbətən plandan təyin olunur. Bunun üçün A və B nöqtələrində  və  azimutları ölçülür. Onların kəsişdiyi nöqtə isə təyin edilən C nöqtəsi olacaqdır.

         Tərs kəsdirmə. Bu, məlum A və B nöqtələrində deyil, təyin olunan C nöqtəsində bussolla  və  azimutlarını ölçməklə aparılır. Təyin olunan nöqtədə alınan bucaqlar 30⁰-dən az, 150⁰-dən olmamalıdır. Ən dürüst nəticə 90⁰-yə yaxın bucaqlarda alınır.

         Kəsdirmə üsulundan əlçatmaz və ya uzaqda olan nöqtələri plana alarkən istifadə olunur.

         Qütb üsulu. Bu üsulla planalmada bussol qurulan nöqtə ilə planda vəziyyəti təyin olunacaq nöqtə arasındakı məsafə və xəttin azimutu ölçülür. Məsələn, talanı plana almaq üçün bussolu F nöqtəsində qurduqdan sonra 1, 2, 3, 4 nöqtələrinədək məsafə və onların azimutları ölçülür. Ölçülmüş azimutlara və məsafələrə görə 1, 2, 3, 4 nöqtələri plana köçürülür. Bunların birləşdirilməsindən talanın planı alınır.

Bussol planının tərtibi

         Planı tərtib etmək üçün sahədə əldə edilmiş azimut, rumb və tərəflərin uzunluğundan (maillik təshihlərini nəzərə almaqla) istifadə olunur. Planı qurarkən kağıza əvvəlcə dayaq nöqtələri, sonra isə kontur nöqtələri köçürülür. İstiqamət bucaqlarının qurulmasında transportirdən, xətlərin təsvirindən isə eninə miqyasdan istifadə edilir. Tutaq ki, cədvəldəki məlumata görə plan qurmaq lazımdır. Əsas nöqtələr aşağıdakı qayda ilə kağıza köçürülür. 1 nöqtəsi elə seçilir ki, poliqon kağızın ortasında yerləşsin; sonra 1 nöqtəsində kağızın yan tərəfinə paralel xətt çızılır və meridian qəbul olunur. Həmin nöqtədən (1-2) xəttin rumbunu qurur və miqyasa əsasən 1-2 məsafəsini ölçürlər. Bunun üçün transportirin mərkəzi kağız üzərindəki 1 nöqtəsinə, diametri isə meridianın üstünə salınır. Rumbun adı ŞŞ və CŞ olarsa, transportinin qövsü sağa, CQ və ŞQ olarsa, sola qoyulmalıdır.

         Fərz edək ki, verilmiş rumb bucağı CQ 43⁰28^/-dir. Transportirin qövsünün istiqaməti sola olacaqdır. Birinci nöqtə ilə alınan istiqaməti birləşdirərək 1-2 nöqtələri arasındakı üfüqi məsafəni miqyasla həmin istiqamətdə ölçüb, birinci nöqtədən ikinci nöqtəni qeyd edir və beləliklə, plan üzərində ikinci nöqtə qurulmuş olur. Sonra ikinci nöqtədə birinci nöqtədən keçən meridiana paralel xətt çəkilir. Yenə də rumbun adından asılı olaraq transportirin qövsünü lazımi tərəfə qoyaraq ikinci istiqaməti qeyd edir; sonra birinci nöqtədə aparılan əməliyyat təkrar olunaraq üçüncü nöqtənin vəziyyəti kağız üzərində təyin olunur.

      İkinci nöqtədə aparılan bütün əməliyyatlar üçüncü, dördüncü və s. nöqtələrdə təkrar olunmaqla poliqon qurulur.

Poliqonun qapanması.

         Çöldə xətlərin və cəhət bucaqlarının ölçülməsi,  eləcə də, plana keçirilməsi zamanı müəyyən səhvlərə yol verilir. Ona görə də poliqon qapanmır-açıqdıq əmələ gəlir.

         Yanlışın perimetrə olan nisbəti 1/200-dən artıq olmamalıdır.

         Səhv iki səbəbə görə:

         a) xəttin səhv ölçülməsi və ya planda səhv qurulması;

         b) cəhət bucağının səhv ölçülməsi və ya planda səhv qurulması hesabına ola bilər.

         1) Tutaq ki, açıqlıq məsafənin ölçülməsində və ya qurulmasında buraxılan səhvdən alınmışdır. Səhvi tapmaq üçün səhvə paralel olan xətt yoxlanmalıdır. jurnalda yazılmış məsafə plandakı xəttə bərəbər olarsa, həmin xətt yerdə yenidən ölçülməlidir.

         2) İndi də fərz edək ki, yanlış rumbun düzgün ölçülməməsi və ya qurulması nəticəsində alınmışdır. Onda açıqlığa perpendikulyar olan xəttin rumbunu yoxlamaq lazımdır.

         Göstərilən üsulla səhvin axtarılması, səhv bir tərəfin rumbunda və ya uzunluğunda buraxıldıqda tətbiq oluna bilər.

         Yanlış həddi olduqda səhv analitik və ya qrafiki üsulla tərəflərə mütənasib paylanır. 1. Yanlışı analitik üsulla paylamaq üçün bütün təpə nöqtələrindən (yanlışa) 1^/ nöqtəsindən 1 nöqtəsi tərəfə paralel xətlər çəkilir. Sonra hər metrə düşən təshihi (b) tapmaq üçün yanlış perimetrə bölünür. Yəni    tapılır.