Teodolit gedişlərinin yer səthində qurulması

Teodolit ilə planalma nəticəsində, verilən sahənin müstəvi üzərində üfüqi proyeksiyası qurulur.

Bu planalma prosesində üfüqi bucaqlar teodolit ilə, məsafələr isə lent və yaxud məsafəölçən ilə ölçülür. Teodolit ilə planalmada dövlət trianqulyasiya və ya poliqonometriya məntəqələri əsas çıxmış nöqtələri olur.

Planalma işlərini yerinə yetirmək üçün yer səthində əvvəlcə nöqtələr təyin edilməlidir. Bu məqsədlə həmin sahədə meodolit gedişi qurulmalıdır.

Teodolit gedişi nöqtələrinin vəziyyəti trianqulyasiya və ya poliqonometriya məntəqələrinə əsaslanaraq təyin edilir. Teodolit gedişini qurduqda xətlərin uzunluğu və onların arasındakı bucaq ölçülür.

Teodolit gedişlərindən nəinki teodolit ilə planalmada, hətta taxeometriya və menzula planalmalarında, aeroplan-almanı Yer səthi ilə əlaqələndirmək və tikinti işlərində də istifadə edilir.

Bəzən teodolit gedişlərinin xətləri qapalı poliqon   əmələ gətirə bilər. Belə hallarda qapalı poliqon, adətən dövlət geodeziya istinad şəbəkəsinin bir məntəqəsi ilə əlaqələndirilir. Teodolit gedişinin iki son nöqtəsi dövlət geodeziya istinad şəbəkəsinin məntəqələrinə düşər; onu açıq teodolit gedişi adlandırırlar. Əgər teodolit gedişinin son nöqtələrindən biri, koordinatları əvvəlcədən müəyyən edilmiş məntəqələrdəndirsə, ona asılı teodolit gedişi deyilir.

Təfsilatın plana alınması. Abrisin tərtibi.

Teodolitlə planalma zamanı təfsilat dolanma, ordinatla (perpendikulyar xətlər), qütb, kəsdirmə (düz və tərs) və payadan-payaya üsulu ilə plana alınır.

D o l a n m a  ü s u l u-plana alınacaq ərazinin ətrafında teodolit gedişinin salınmasına deyilir. Belə gedişdə bucaqlar yarımtərz, məsafələr isə polad lent və ya optik məsafəölçənlə ölçülür.

O r d i n a t l a r  ü s u l u-əyri konturu yerlərin plana alınmasında (çay, arx, kanal) tətbiq olunur. Teodolit gedişi boyunca konturların dönmə nöqtələrində paya tutulur, məsafə və üfüqi bucaqlar ölçülüb qeyd olunur.

Q ü t b  ü s u l u- teodolit və bussol gedişlərində tətbiq olunur. Ətrafdakı təfsilatı plana almaq məqsədi ilə teodolitin durbini gedişdəki (irəli və ya geri) əsas nöqtələrdən hər hansı birinə tuşlanır. Bu zaman vernyerdə hesabat 0⁰0^/-yə uyğunlaşdırılır. Alidadanın bağlayıcı vintini açaraq durbini saat əqrəbi istiqamətində çevirib xarakter (döngə) nöqtələrdə saxlanılmış tamasadan məsafəölçənlə məsafəni və vernyerdən üfüqi bucağı götürüb xüsusi

cədvəldə yazırlar. Sonra tamasa başqa

bir xarakter nöqtəyə aparılır və eyni

qayda ilə məsafə, bucaq ölçülüb qeyd

olunur. Stansiyada ölçmə nəticələrinin necə yazılması cədvəldə verilmişdir.

Jurnalın sağ tərəfində abris üçün bir səhifə ayrılmışdır. Abris gözəyarı, təxmini qrafiklərdən ibarət olub, çöl planalma nəticələrinin tərtibatda düzgün yerləşdirilməsində istifadə olunur.

Stansiya 8

Ölçmə nəticələri

Nöqtələrin № si		S,m
1 5 C 1	0000 38 17 37 34 0 02	- 198,4 190,5 -

İşin axırında durbin stansiyadakı başlanğıc nöqtəyə tuşlanır və alınan hesabat işin əvvəlindəki qiymətlə tutuşdurulur, aralarındakı fərqi 2-3-dən artıq olmamalıdır.

Kəsdirmə üsulu-teodolit planalmasında az da olsa tətbiq olunur. Bu üsulda plana alınacaq nöqtəyə bir neçə nöqtədən istiqamət verilir.Təyin olunan nöqtədə iki xəttin əmələ gətirdiyi bucaq 40⁰-dən az, 140⁰-dən çox olmamalıdır.

Payadan-payaya üsulu–sahənin daxilindəki təfsilatı plana almaq üçün diaqonal teodolit gedişinin salınması ilə həyata keçirilir. Nöqtələr arasında qarşılıqlı görünüş varsa, həmin nöqtələrin arasındakı məsafə ölçülür və ondan magistral xətt kimi istifadə edərək ətrafdakı təfsilatı döngələrinə perpendikulyar endirməklə təfsilat plana alınır.

Teodolit planının tərtibi

Planın tərtibi üçün kağızın ölçülərini təyin etmək lazımdır. Bunun üçün

(X_ş-X_c); (U_ş-U_q) kəmiyyətləri sahənin şimaldan cənuba və qərbdən şərqə sərhədini verəcəkdir. Burada çərçivədən kənar tərtibata da əlavə yer ayrılmalıdır. C

İşin ardıcıllığı və icrası

1.Koordinat şəbəkəsinin qurulması. Koordinatlarına görə istər çərçivə künclərini, istərsə də istinad məntəqələrini planşetə salmaq üçün tərəfləri 10 x 10 sm olan kvadratlar şəbəkəsi qurulur.

2. Koordinat şəbəkəsinin absis və ordinatlarının ən böyük  və ən kiçik qiymətlərinə görə üfüqi və şaquli xətlərin qeyd edilməsi.

3. Koordinatlara görə nöqtələrin planda göstərilməsi.  Tutaq ki, verilən A nöqtəsini X=1245,4 m; U=880,9 m koordinatlarına görə planda göstərmək lazımdır. Nöqtə CQ küncünün koordinatları X=1200 m, U=800 m olan kvadratda yerləşir. İndi həmin nöqtəni koordinat başlanğıcı qəbul edib a=45,4m; b=80,9 m qiymətlərinə görə daxilində nöqtənin vəziyyəti təyin edilir

4. Təfsilatı planda təsviri. Planın tərtib materialları çöl jurnalı və abrisdən ibarətdir. Təfsilatın çöl planalma üsuluna görə konturları planda tərtib edirlər.

Dolanma üsulu ilə plana alınmış konturlar (teodolit gedişi ilə) ya koordinatlarla, ya da rumblarla plana keçirilir.

Təfsilat düzbucaqlı koordinat üsulu ilə plana alındıqda, planı qurmaq üçün xətkeş, üçbucaq, pərgar və miqyas xətkeşindən istifadə olunur.

Planalma işləri qütb üsulu ilə aparılıbsa, həmin plan transportir və pərgarla qurulur. Bucaq transportir vasitəsilə qurulur, məsafələr isə pərgarla ölçülür; çöldə təfsilat plana alınan zaman üfüqi dairənin oriyentirlənməsinə müvafiq transportir kağızdakı stansiya nöqtəsində yerləşir. Bu zaman transportirin qövsü üzrə   bucağını misalımızda 42028/A nöqtəsindən saat əqrəbi istiqamətində ölçüb karandaşla qeyd edib, sonra qütb nöqtəsi C ilə həmin nöqtəni birləşdirir və abrisdə göstərilən məsafəni miqyasla götürüb, C nöqtəsindən qeyd edirlər 

transportirin xətkeşi üzrə 0 nöqtəsindən (hər iki tərəfə) bucaq qeyd olunduqdan sonra

transportiri saat əqrəbi istiqamətində çeviribC nöqtəsindən (qütbündən) miqyasa görə məsafəni ölçüb qeyd edirlər.

Eyni qayda ilə bütün nöqtələr plana köçürülür.

Yarımçevrə transportirlərdən başqa, mərkəzində radiusu hərəkət edən tam dairəvi transportir və başqaları da mövcuddur.

Düz kəsdirmə vasitəsilə nöqtəni plana almaq üçün, yuxarıda deyildiyi kimi, bucaq qurulur və istiqamət qeyd olunur. Sonra həmin nöqtəyə eyni qayda ilə başqa bir qütb adlanan nöqtədən ölçülmüş bucaq qurulur. Bu iki istiqamətin kəsişməsi nöqtənin plan üzərində vəziyyətini verəcəkdir.

P a y a d a n-p a y a y a üsulu ilə plana alınmış konturlar düz xətt boyunca olduqlarından miqyasa görə onların ölçüləri abrislən götürülüb artan istiqamətdə qeyd olunur. Bu qayda ilə bütün kontur nöqtələri plan üzərində qurulduqdan sonra onları abrisə müvafiq olaraq birləşdirir və hər bir konturun şərti işarəsini qoyurlar. Əgər hər hansı bir konturun qurulması şübhə doğurarsa, ölçünü çöldə təkrar etməli və abrisdə müvafiq dəyişiklik aparılmalıdır.

5.Planın qaydaya salınması. Qurulmuş planı qaydaya salmaq məqsədilə onun bütün şərti işarələrini və başqa xətləri qara tuşla çəkirlər (sudan başqa). lazımi yerlərdə rənglərdən istifadə edirlər. Koordinat şəbəkəsi və üzərindəki koordinatları göy tuşla yazılır, sonra hər bir poliqon xəttinin xaricində ordinata paralel, xəttdən 1 sm məsafədə təxminən 1,5 sm uzunluğunda qara tuşla xətt çəkir və onun sürətində rumdan adını və qiymətini, məxrəcində isə xəttin yerdə olçülmüş uzunluğunu yazırlar (üfüqi proyeksiyasını yox).