Nivelirlər, onların tipləri və yoxlanılması

1.    HB-1 miveliri və onun yoxlanılması.

2.    HSM-2A niveliri və onun yoxlanılması.

3.    HC-4 niveliri və onun yoxlanılması.

4.    HA-3 niveliri ilə irəliyə və ortadan nivelirləmə.

5.    KoNJ-025 niveleri.

6.    3H seriyalı nivelirlər.

7.    Rəqəmlər nivelirlər.

8.    Avtomat nivelirlər.

Həndəsi nivelirləmə üfüqi vasitəsilə aparılır. Ona görə də həndəsi nivelirləmə zamanı istifadə olunan geodeziya alətinin (nivelirin) vəzifəsi üfüqi şüa almaqdan ibarətdir. Nivelirin tuşlama oxunu üfüqi vəziyyətə gətirmək üçün həssas silindrik təraz və ya kompensator ilə təchiz olunur.

          Keçmiş SSRİ-də istehsal olunan və istehsalatda tətbiq edilən nivelirlər tuşlama şüasının üfüqi vəziyyətə gətirilməsi üsulundan asılı olaraq iki qruba bölünür:

1.     Tuşlama oxu əl ilə üfüqi vəziyyətə silindirik tarazlı nivelirlər (HB-1, HL-3 və s.);

2.     Tuşlama oxu avtomatik üfüqi vəziyyətə gətirilən nivelirlər (HCM-2, HC4, HCM-2A və s.);

Tuşlama oxu özüdüzələn nivelirlərin başqa nivelirlərdən üstünlüyü aşağıdakılardan ibarətdir:

1.     Tarazın qabaqcığını ortaya gətirmə prosesinin yoxluğu nəticəsində vaxta qənaət olunması;

2.     Tamasadan hesabat götürərkən qabarcığın vəziyyətinin müşahidə edilməməsi;

          3.Yumşaq torpaq (qumluq, bataqlıq və s.) sahələrində nivelirləmənin asanlaşması kimi mühüm üstünlüyə malik olması.

HB-1 niveliri, yüksəkliyi 1 km gedişdə  səhvlə ölçməyə imkan verəntexniki nivelirdir. Onun əsas hissələri aşağıdakılardan ibarətdir: müşahidə durbini (1), əşyanı fokusa gətirmək üçün kremalyer (2), okulyar hissəsindəki saplaq şəbəkəsini aydınlaşdıran vint (3), durbini tamasaya kobud tuşlamaq üçün irəli (5) və  geri nişangahlar (4), obyektiv (6), durbinin hərəkətini tam dayandırmaq (açmaq) üçün bağlayıcı vint (7), durbinin yavaş hərəkəti üçün mikrometrik vint (8), aləti üfüqi vəziyyətə  gətirmək üçün dairəvi taraz (9) silindrik tarazın

 qabarcığını dəqiq ortaya gətirmək üçün elevasiya vinti (10), durbinlə tregeri (12) birləşdirən sütün (11) qaldırıcı vintlər (13) və üfüqi metal lövhə (14). Durbinin orta hissəsindəki qutucuqda tarazla birlikdə prizmalar sistemi yerləşir. Silindrik taraz nizamlamaq üçün qutucuqda okulyara yaxın qapaq altında dörd düzəldici vint yerləşir. Taraz, prizmalar sistemi altındakı güzgü vasitəsilə işıqlandırılır. Qabarcığın uclarından alınan xəyal prizmalar vasitəsilə durbinin sahəsinə verilir.

          Bu halda qabarcığın uclarını elevasiya vinti vasitəsilə birləşdirdikdə silindrik taraz üfüqi vəziyyətə gətirilmiş olur.

HB-1 nivelirinin yoxlanması.

1.     Silindrik tarazın oxu durbinin həndəsi oxuna paralel və nivelirlərin fırlanma oxuna perpendikulyar olmalıdır.

2.     Dairəvi tarazın oxu alətin şaquli fırlanma oxuna paralel olmalıdır. Bu şərti yoxlamaq üçün qaldırıcı vintlər vasitəsilə tarazın qabaqcığını ortaya gətirdikdən sonra onu 180⁰ çevirib baxırlar. Əgər qabarcıq ortada qalarsa, şərt düzdür. Əks tədbirdə tarazın düzəldici vintləri ilə tənzimlənir.

3.     Saplar şəbəkəsinin şaquli sapı alətin şaquli fırlanma oxuna paralel, üfüqi sapa isə perpendikulyar olmalıdır. Zavod bu şərtin ödənilməsinə zəmanət verdiyinə baxmayaraq, işdən əvvəl şərt belə yoxlanır. Ucuna yük bağlanıb divardan asılmış qaytana 20-30 m-lik məsafədən nivelirlə baxırlar (şaquli sapın qaytanı örtməsinə baxırlar). Onlar bir-birini örtərsə, şərt düzdür. Əks təqdirdə durbin okulyar hissəsindəki saplar şəbəkəsinin vintləri vasitəsilə tənzimlənir.

4.     Silindrik tarazın oxu durbinin tuşlama oxuna paralel olmalıdır. Bu yoxlama düzən yerdə seçilmiş xətti ikiqat nivelirləmə ilə yerinə yetirilir.

HCM-2A niveliri. HCM-2A nivelirinin oxunu üfüqi vəziyyətə avtomatik gətirmək üçün linzalı kompensator tətbiq olunmuşdur. Nivelirin əsas hissələri qoruyucu qapağın altında yerləşmiş linzalı kompensatordan, bir-birinə perpendikulyar iki silindrik tarazdan (4) və üç qaldırıcı vinti (6) olan qayadan, durbindən (1), fokuslama düyməsindən (2), okulyardan (3) və gövdədən (5) ibarətdir.

HCM-2A nivelirinin yoxlanması.

1.     Silindrik tarazların üfüqi oxları ələtin şaquli-fırlanma oxuna perpendikulyar olmalıdır. Yoxlama HB-1 nivelirinin birinci yoxlaması kimi aparılır.

2.     Saplaq şəbəkəsi düzgün vəziyyətdə olmalıdır. Yoxlama HB-1 nivelirinin 3-cü yoxlaması kimi aparılır.

3.     Tuşlama oxu üfüqi olmalıdır. Bu şərti yoxlamaq üçün bir-birindən 100 m aralı iki sabit nöqtə seçib, onların nisbi yüksəkliyini ortadan nivelirləmə üsulu ilə bir neçə dəfə təyin edirlər. Nisbi yüksəkliklərin orta qiymətin hesablayırlar. Sonra aləti tamasalardan biri-birinə yaxın (10-15 m aralı) qurub yenidən nisbi yüksəkliyi təyin edirlər.

HC-4 nivelirinin əsas hissəsi durbindən (7), linzalı obyektivdən (1), fokuslayan linzadan (3), saplaq şəbəkəsindən (5), okulyardan (6) ibarətdir. Durbin düymə (8) ilə fokuslanır.

HC-4 nivelirinin yoxlanması.

1.     Dairəvi tarazın oxu alətin şaquli fırlanma oxuna paralel olmalıdır (bax: NB-1 nivelirində 2-ci yoxlama).

2.     Saplar şəbəkəsinin üfüqi sapı alətin şaquli oxuna perpendikulyar olmalıdır.

3.     Tuşlama oxu üfüqi olmalıdır.

HL-3 niveliri, yüksəklikləri həm üfüqi, həm də maili şüa ilə təyin etməyə imkan verir. Maili şüa vasitəsilə yüksəkliyi təyin edərkən tamasaya kimi olan məsafə 250 m-ə qədər götürülə bilər. Nisbi yüksəkliklər maili şüa vasitəsilə 1 km gedişdə   sm orta kvadrat səhvlə təyin edilir.

Nivelirin şaquli oxu bağlayıcı və mikrometrik vintlərlə təchiz olunmuşdur. Durbin şaquli müstəvi üzrə -yə qədər meyl edə bilər.

Durbin bağlayıcı (5) və mikrometrik vinti (4) ilə maili vəziyyətə gətirilir. Alətin fırlanma oxu qaldırıcı vintlər (1) və dairəvm (3) ilə şaquli vəziyyətə gətirilir. Tarazın qabarcığı (6) mikrometrik vint (4) vasitəsilə ortaya gətirilir və kontakt sistemilə (10) görünür. 

3H seriyalı nivellirlər.

Son zamanlar bir çox tipli nivelirlər istehsal olunub. Onlardan müasir geodeziya elminə uyğun olanı Ural Optik-Mexaniki zavodunun hazırladığı 3H-2KL, 3H-3KL və 3H-5L nivelirlərdir.

Bunlar texniki dəqiqliyə malik olduqları üçün, əsasən tikinti, axtarış işlərində istifadə olunur.

Bu nivelirlərin çəkisi, ümumi xarici görünüşu diqqəti cəlb edəndir. Bu seriyadan olan nivelirlərlə işləmək çox asandır.

1) 3H-5L serialı nivelir yüksək texniki dəqiqliyə malikdir. Bu alət tikinti işlərində nisbi yüksəklikləri təyin etmək üçün ixtira olunub.

Ondan başqa bu alət axtarış işlərində də işləmək üçün əlverişlidir.

2) 3H-2KL  seriyalı nivelir, üfüqi vizir şüasının köməyilə dəqiq nivelirləmə işlərini aparmağa şərait yaradır.

3) 3H -3KL serialı nivelir həndəsi nivelirləmə üçündür.

Rəqəmli nivelirlər

Amerika Birləşmiş Ştatlarının <Trimdle> Optik-Mexanika zavodu ilə dünyada ən məhşur geodeziya alətləri istehsal edən 200 ildən çox tarixə malik olan Almaniyanın <ZEISS> (Karl Seys) zavodları birləşib <SPECTRA PRECISION> Optik-mexaniki zavodunu yaratmışlar. Onların 2000-ci ildə birgə istehsal etdikləri geodeziya alətlərindən biri <Diqitainivelliere>-rəqəmli nivelirlərdir.

Bu nivelirlərdən DİNİ 12, DİNİ 22 və DİNİ 12T seriyalı nivelirləri göstərmək olar.

Bu nivelirlər, başqa marka və seriyadan olan nivelirlərdə onunla fərqlənirlər ki, onlar «RS 232-C»  və «PCMCİA-Card markalı ötürücü kompüterlərlə təchiz olunublar. Ondan başqa ələtin yaddaşına yazılmış müxtəlif reper, marka və sair nöqtələri yüksəkliyi istənilən vaxt displeyə çıxarıla bilər. Rəqəmli nivelirlərin texniki göstəriciləri haqqında məlumati 16-cı, kompensatoru nivelirlərinki isə 17-ci cədvəldə verilmişdir.

Avtomat nivelirlər

Bu seriyadan olan nivelirlər Almaniyanın ZEİSS (Karl Seys) Optik-Mexaniki zavodunda istehsal olunur. Buraya Nİ^® 30, Nİ^® 40 və Nİ^®50 avtomat niveliri aiddir. Onların texniki göstəriciləri haqqında məlumat cədvəldə verilmişdir.

Almaniyanın ZİESS (Seys) zavodunun istehsal etdiyi

avtomat nivelirlərin texniki göstəriciləri

	Nİ 30	Nİ 40	Nİ 50
1 km məsafədə (ikiqat) ölçmənin orta kvadrat səhvi, mm Obyektivin böyütməsi 100 m məsafədə məhv, m Minimal tuşlama, m Məsafəölçənin əmsalı Kompensatorun iş həddi Kompensatorun tuşlama dəqiqliyi Ən uzun məsafəni ölçmə qabiliyyəti, m Nivelirin çəkisi, kq Üçayağın çəkisi, kq	±1,0 32x 2,3 0,5 100 ±15/ ±0,//5 120 2,2 1,5	±2,0 25x 2,5 0,5 100 ±15/ ±0,//5 100 1,9 1,5	±3,0 20x 3,2 0,9 100 ±15/ ±0,//5 80 1,8 1,5