Nivelir tamasaları. Basmaq.

          Nivelir tamasaları quru şam taxtasından hazırlanır. Bölgü maşını ilə dəqiq bölünür, yağlı rənglə üz tərəfləri örtülür. Hazırda ikiüzlü tamasalar işlənir. Tamasanın uzunluğu 3-4 m, eni 8-10 sm, qalınlığı isə 2-3 sm olur. Tamasalar qatlama və ya siyirmə olur. Tamasaların hər iki üzündə santimetrik bölgülər olur.  Tamasanın üzərində 1 sm-lik növbələşən rənglərlə (ağ-qara; ağ-qırmızı), 5 sm-lik hissələr bölgülərin düzülüşü ilə tərsinə yazılmış rəqəmlərlə qeyd olunur. Tamasanın qara üzündə hesabat sıfırdan başlanır. Qırmızı üzündə isə 1-ci tamasada 4687-dən 2-ci-yə isə 4787-dən başlanır. İş vaxtı tamasalar dəmirndən hazırlanmış başmağın və ya mıxçanın üstündə tutulur. Belə başmaq və mıxçalar olmadıqda mişarla kəsilmiş ağac mıxlarda da istifadə etmək olar.

          Keçmiş SSRİ-də dövlət geodeziya yüksəklik istinad məntəqələri şəbəkələri dəqiqliyinə görə 4 sinfə (I, II, III, IV) bölünən nivelir gedişlərində ibarətdir.

I sinif nivelirləmə  dövlətin ərazisini yüksəkliyi böyük dəqiqliklə təyin olunmuş istinad məntəqələri  ilə təmin etmək üçün salınır. I sinif nivelir gedişləri dəmir və magistral şose yolla üçün salınır. I sinif nivelir gedişləri yüksəkliyi dənizlərin süölçən məntəqələri ilə əlaqələndirilir. Bu nivelirləmə hər 25 ildən bir təkrar olunur.

II sinif nivelir gedişləri I sinif nivelir gedişlərinə əsaslanır və perimetrii 500-600 km olan qapalı poliqonlar əmələ gətirir. II sinif nivelir gedişləri dövlət geodeziya yüksəklik istinad məntəqələri şəbəkəsi  yaratmqla yanaşı həm də mühəndis axtarışları və inşaat işləri zamanı nöqtələrin yüksəkliyini təyin etmək, geodeziya və geofizikanın bəzi məsələlərini həll etmək üçün salınır.

III sinif nivelir gedişləri-dövlət geodeziya yüksəklik istinad məntəqələrini sıxlaşdırmaq və müxtəlif planalmaların yüksəklik əsasını yaratmaq üçün salınır.

IV sinif və texniki nivelirləmə-topoqrafik planalma və mühəndis tikinti sahələrində aparılan işləri yüksəklik istinadı ilə təmin etmək üçün salınır. Bu gedişlər yüksək sinif reperləri arasında salınan və ya onlar daxil olmaq şərti ilə qapalı poliqon əmələ gətirir.

IV sinif nivelirləmə, dövlət yüksəklik geodeziya istinad məntəqələrini sıxlaşdırır, texniki nivelirləmə isə mühəndis axtarışlarında nöqtələrin yüksəkliyini təyin edir. Bu nivelirləmələr işin xarakterinə görə və dəqiqlik etibarı ilə bir-birinə yaxın olduqlarından, burada texniki nivelirləmə izah olunur. 19-cu cədvəldə isə IV sinif nivelirləmə jurnalında işin gedişin verilmişdir.

Stansiyada niveliri ştativə bağlayıb üfüqi vəziyyətə gətirdikdən sonra iş aşağıdakı qayda ilə yerinə yetirilir:

a) birtərəfli tamasalarla işlədikdə alətin üfüqini 10 sm-dən çox dəyişməklə geridəki və irəlidəki tamasanın hər birindən iki dəfə hesabat götürülür və jurnala yazılır;

b) ikitərəfli tamasalarla işlədikdə: 1) geridəki tamasanın qara tərəfindən hesabat; 2) irəlidəki tamasanın qara tərəfindən hesabat; 3) irəlidəki tamasanın qırmızı tərəfindən hesabat; 4) geridəki tamasanın qırmızı tərəfindən hesabat alınır. Hər hesabatdan qabaq silindrik tarazın qabarcığı elevasiya vinti ilə ortaya gətirilməlidir.

Hər istinad nöqtəsinə yüksəklik vermək üçün iki qonşu stansiyadan tamasa üzrə hesabat almaq lazımdır. İki qonşu stansiyadan hesabat alınan nöqtələrə əlaqələndirici, yalnız bir stansiyadan hesabat alınan nöqtələrə isə aralıq nöqtə deyilir.

Hər bir stansiyada əvvəlcə əlaqələndirici, sonra isə aralı nöqtələrdən hesabat götürülür. Bir stansiyadan digərinə keçdikdə irəlidəki tamasa öz yerində qalır, geridəki tamasa isə alətdən irəlidə qoyulur. Bu qayda ilə iş axıra qədər davam etdirilir.

Nivelirləmənin reper və markalarla əlaqələnməsi.

Nivelir reper və markaları. Nivelirləmə nöqtələrini uzun müddət saxlamaq üçün onları ərazidə möhkəm bərkitmək lazımdır. Nivelirləmənin özünəməxsus məntəqələri vardır. Bunlar yerdən və məqsəddən asılı olaraq yer (torpaq) reperi, divar reperi və markası, fundamental reper və qaya reperi adlanır. Reper (marka) çuqundan tökmə, tamasa qoymaq üçün taxçalı, dairəvi damğadan ibarətdir. Reperin üzərində nivelirləmə aparan təşkilatın Adı və reperin nömrəsi dabarıq şəkildə yazılır. Marka möhkəm binaların divarına, şosse və dəmiryol körpülərinin sementlə dayağına bərkidilir və onun abrisi tərtib olunur.