Menzula ilə planalmanın mahiyyəti.

 Menzula ilə planalma başqa planalmalardan bucaq və xətlərin üfüqiproyeksiyalarının qrafiki qurulması və planın birbaşa çöldə tərtib olunması ilə fərqlənir.

Menzulanın komplekti və ləvazimatı.

          Menzula latınca «stol» deməkdir. Menzulanı Nyurenberqdə əvvəli mexanik olmuş Pretorii (1537-1616) icad etmişdir. Menzula komplekti ştativ, dayaq, planşet, kipregel, oriyentir-bussolu, iki tamasa və böyük çətirdən ibarətdər. Ləvazimatı isə mərkəzləmə çəngəli, çertyoj kağızı, pərgar, bir dəst çertyoj karandaşı, pozan, çöl jurnalı və s.-dən ibarətdir.

  Planşet ölçüsü 60 x 60 sm olan taxtadan ibarətdir. Planşet üfüqi limb dairəsini əvəz edir. 

      Dayaq, planşet ştativə bağlamaq və möhkəm saxlamaq üçündür. dayaqlar metaldan və taxtadan hazırlanır. Planşet üç vint vasitəsilə dayağa, dayaq isə özək vinti vasitəsilə ştativə bağlanır. Dayağın üç qaldırıcı, bağlayıcı və mikrometrik vinti vadır.

          Üç qaldırıcı vint planşeti üfüqi vəziyyətə gətirmək, cəngəl onu mərkəzləşdirmək, oriyentir-bussol cəhətləndirmək, bağlayıcı vint planşeti şaquli ox ətrafında fırlatmaq, mikrometrik vint isə planşetə kiçik hərəkət vermək üçündür.

Menzulanın yoxlanması.

          1.Menzula üfüqi və şaquli istiqamətdə dayanıqlı olmalıdır. Bu şərti yoxlamaq üçün kipregeli iş vəziyyətinə gətirilmiş planşet üzərinə qoyub, durbini hər hansı bir nöqtəyə tuşlamaq, barmaqla planşetə üfüqi və şaquli istiqamətdə təzyiq göstərmək lazımdır. Əgər barmağı çəkdikdən sonra durbin həmin nöqtəyə tuşlanmış vəziyyətdə qalarsa, şərt doğrudur. Əks təqbirdə dayağı dəyişmək lazımdır.

          2. Planşetin üst səthi alətin şaquli fırlanma oxuna perpendikulyar olmalıdır. Bu şərti yoxlamaq üçün planşet yoxlanmış taraz vasitəsilə  üfüqi vəziyyətə gətirilir. Sonra onu şaquli oxun ətrafında fırladırlar. Əgər tarazın qabaqcığı ortada qalarsa, şərt doğrudur. Əks təqdirdə menzulanı emalatxanada düzəltmək lazımdır.

          3. Planşetin üst səthi müstəvi olmalıdır. Bu şərti yoxlamaq üçün dəqiq xətkeşin tilini planşetin üstünə qoyurlar. Əgər planşetdə xətkeş arasından işıq gəlməzsə, şərt doğrudur.

KH kipregelinin quruluşu.

          Menzula planalmasında tətbiq olunan cihaza kipregel deyilir. Konstruksiyalarına görə kipregellər iki cür olur: mexaniki və optik. Elmin, texnikanın inkişafı ilə əlaqədar indi istehsalatda ən çox optik kipregellərdən istifadə olunur.

          Cihaz əsas üç hissədən –durbin, dəstək və xətkeşdən ibarətdir. Kipregelin optik sistemi durbindən, linza və prizmalarla təchiz olunmuş şüşə şaquli dairədən ibarətdir.

          Üzərində məsafə və yüksəklik nomoqrammı həkk olunmuş dairə, durbində yerdə tuşlanmış nöqtə ilə birlikdə görünür. Durbin özü daxili fokuslanan, teleskopik sistemdir. O, obyektivin 1,2,3,4 linzalarından, fokuslayan linzadan 5, məsafəölçən ştrixli saplar şəbəkəsindən 15, prizmalı 16 okulyardan 17 ibarətdir.

          6-cı prizmanın funksiyası tamasanın xəyalını dairəyə 7 verməkdir. Bunun da üzərində dairənin başlangıcı, məsafə və nisbi yüksəkliyin nomoqraması əks olunub. İşıq şüası dairədən keçib kollektivə 8 və oradan da prizmaya 9 gedir. Bu prizmadan şüanı istiqamətləndirib əksetdirən sistemə verir.

          Bu sistem də 10,11,12,13 linzalarından ibarətdir. Sonra işığın şüası prizma 14-lə verilir 15 saplar şəbəkəsinə. Beləliklə, kipregelin görüş sahəsində eyni zamanda həm dairənin xəyalı və həm də tamasanın xəyalı düz görünür.

          Durbin dairəyə nisbətən fırlandığından, durbin maili vəziyyətdə olanda belə dairənin müxtəlif nahiyələrini görməyə imkan verir. Okulyardan şaquli dairənin hansı hissəsinə baxılmasından asılı olaraq, nomoqramdakı nisbi yüksəklik və rəqəmlərin əks olunması dəyişir.

          Nomoqramın əmsalı qarşısında mənfi işarəsi (-) yenişi, müsbət işarə (+) isə yoxuşu göstərir. Durbinin görüş sahəsində məsafə nomoqrammı üzərində dairənin başlanğıcı 100 və 200 əmsalları, H ilə işarələnmiş 1⁰-dən bir rəqəm yazılmış və 5^/-dən bir çəkilmiş xətlər görünür.

          Başlanğıc dairə ilə məsafə nomoqramının yuxarı həddi arasındakı məsafə 100 əmsalı ilə təyin olunur. Nomoqramlar arasında məsafə isə 200 əmsalı ilə hesablanır.

          Durbinin okulyar dioptrik üzüklə təmin olunub.

          Durbinin axırıncı məsafəyə fokuslanması maxovik 8 (şəkil 134) vasitəsilə icra olunur. Şaquli dairəyə bərkidilmiş taraz, sıfırı təyin etmək üçündür. Taraz güzgü 7 ilə müşahidə olunur. Durbindəki taraz reversiondur.

          Durbindəki silindirik taraz, alətdən nivelir kimi istifadə etməyə imkan verir.

          Ox sisteminin bərkidildiyi kolonkanın  yuxarı hissəsində bərkidilmiş vtulkada dairə, onun oxunda isədurbin bərkidilib.

          Dayağın 1 aşağı tərəfi dördvintlə aletin əsas xətkeşinə bərkidilib. Durbini əşyaya dəqiq tuşlamaq üçün dayaqda durbinin bağlayıcı vinti 6 və mikrometrik vinti 5 var. Şaquli dairədə hesabı sıfır qoymaq üçün onun mikrometrik tuşlama vinti 4 mövcuddur.

          Xətkeş iki hissədən ibarətdir. Əsas xətkeş 2  və əlavə xətkeşdən 4. əlavə xətkeş iki həncama (şarnir) oynaq-vasitəsilə əsas xətkeşə bərkidilib ki, bununla da onlar həncama (sarnir) oynaq paralelqram sistemi yaradıblar.

          Bu cür bərkitmə imkan verir ki, alətin bütün hissələrini hərəkətə gətirmədən plana alınacaq nöqtəni planşetə keçirmək olur. Əlavə xətkeşdə 4 çatdaq (yarıq) var. Plana alınan nöqtəni planşetdə qeyd etmək üçün miqyas xətkeşi 3 batan (iynə) ştiflə 9 hərəkət edir.

          Menzula taxtasını üfüqivəziyyətə gətirmək üçün alətin kolonkasına silindirik taraz  bərkidilib.

           Menzula və menzula taxtası iki hissədən ibarətdir: yuxarı və aşağı. menzulanın yuxarı hissəsi diskdən 12 ibarətdir. Menzula taxtasına 11 bərkidilmiş, aparıcı və istiqamətləndirici vintlə 13 əlaqələndirilmişdir.

          Ölçüsü (600 x 600) mm olan menzula taxtası ondan ötəridir ki, planşet və kipregel onun üstünə qoyulsun. Menzula taxtasının azimuta görə hərəkəti, istiqamətləndirici vintlə 13, tarazlaşdırılması isə vintlə 14 həyata keçirilir. Aşağı metal hissə yuxarı hissə ilə bağlayıcı vintlə 15 bağlanır. Ştativə (üçayağa) isə başqa bir vintlə 1 bağlanır.

          Menzula taxtasını maqnit meredianına görə cəhətləşdirmək üçün bussoldan 10 istifadə olunur.